Powiat Włoszczowski

Zabytki

• 
• 

Badania archeologiczne prowadzone na terenie powiatu dowodzą bardzo odległych początków osadnictwa ludzkiego na tym obszarze. Najstarsze ślady w okolicach Kozłowa datowane są na wczesny mezolit. Szczególnie intensywne było ono w dobie tzw. kultury łużyckiej, czego dowodem są licznie odkrywane ślady osad i cmentarzysk ciałopalnych.

Najstarsze zachowane zabytki budownictwa mają jednak rodowód dopiero średniowieczny. W pierwszej kolejności należy wymienić pozostałości grodziska we Włoszczowie. Ma ono formę znacznych rozmiarów kopca ziemnego, usytuowanego wśród łąk, na południe od miasta.

Dawniej były tu mokradła i na nich (prawdopodobnie w XIII wieku) zbudowano grodzisko z wieżą mieszkalno-obronną na wierzchołku. Obecnie znajduje się na nim późnobarokowa kamienna figura św. Jana Nepomucena z 2 poł. XVIII w.

Podobny charakter, choć nieco mniejsze rozmiary posiada gródek w Bebelnie. Reprezentuje on typ tzw. grodzisk ostrosłupowych. W wyniku prowadzonych tu badań stwierdzono dwa okresy osadnictwa przypadające na XIII i XV-XVI wiek.

Średniowiecznymi zabytkami są gotyckie kościoły w Kurzelowie, Moskorzewie i Seceminie. Najcenniejszym z nich może się poszczycić Kurzelów, dawne miasto lokowane w 1285 r., ośrodek dóbr arcybiskupich. Pokolegiacki kościół p.w. Wniebowzięcia NMP został wzniesiony ok. roku 1360 z fundacji abpa Jarosława Bogorii Skotnickiego. Ciekawym rozwiązaniem architektonicznym budowli jest wsparcie sklepienia na jednym filarze.

 

 

 

 

Na uwagę zasługują również: częściowo zachowana kamienna dekoracja otworów okiennych i drzwiowych oraz sklepienia, a także marmurowy nagrobek Marianny z Pieniążków Baranowskiej i spiżowa chrzcielnica z 1414 r.

Z tego samego okresu pochodzi kościół p.w. św. Małgorzaty w Moskorzewie wzniesiony ok. 1380 r. staraniem Klemensa z Moskorzewa, podkanclerzego koronnego. Jest to ceglana budowla z okazałą wieżą nad kruchtą. Godne odnotowania są zachowane żelazne drzwi do wieży z gotyckim napisem i datą 1380.

Kościół p.w. śś. Katarzyny i Jana Ewangelisty w Seceminie został wzniesiony w 1402 r. z fundacji Piotra Szafrańca, a następnie w latach 50-tych XVI w. zamieniony przez Stanisława Szafrańca na zbór i rozbudowany. Obecnie bryła kościoła prezentuje styl gotycki z barokowym szczytem fasady. Na ścianach zachowało się kilka ciekawych epitafiów, m.in. Grzegorza Brocha (renesansowe z 1601 r.).

 

 

 

W tej grupie należy też wymienić kościół p.w. św. Jakuba Apostoła w Stanowiskach pierwotnie gotycki, po przebudowie w XVII w. o charakterze barokowym. Bardzo ciekawe tabernakulum w ołtarzu głównym tego kościoła przedstawia rzeźbioną scenę Ostatniej Wieczerzy.

Połowa XVI i wiek XVII to okres ożywionego ruchu reformacyjnego na terenach obecnego powiatu. Szereg kościołów zamieniono wówczas na zbory, a później rekatolicyzowano. Epizody takie miały kościoły w Moskorzewie i Seceminie oraz w wiele niezachowanych do dziś kościołów drewnianych. Z tych czasów pochodzą również: zbór ariański w Ludyni z poł. XVI w., zamieniony później na spichlerz dworski, ruiny zboru w Łapczynej Woli z początku XVII w., tzw. murowaniec w Moskorzewie z XVI w. wg tradycji mieszczący szkołę ariańską oraz gotyckie ruiny w Gruszczynie z 2 poł. XVI w. identyfikowane jako zbór ariański, albo jako kościół klasztorny p.w. św. Michała.

Kolejną grupę zabytków sakralnych stanowią kościoły barokowe będące najczęściej fundacjami rodów szlacheckich - ówczesnych właścicieli miast czy wiosek, w których je wznoszono. Wczesnobarokowy kościół p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Floriana w Czarncy został wybudowany w latach 1640-1659 staraniem Stefana Czarnieckiego i stał się później jego mauzoleum. Szczątki hetmana w 1937 r. przełożono z krypty do okazałego sarkofagu projektu Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej umieszczonego w prezbiterium kościoła.

 

 

 

W bocznej kaplicy zgromadzono pamiątki po Czarnieckim, m.in.: niewielki XVI-wieczny obraz Matki Boskiej z ołtarza polowego hetmana, jego konny portret oraz naczynia i szaty liturgiczne jego fundacji. Naprzeciwko świątyni, w miejscu gdzie prawdopodobnie stał dwór Czarnieckich, w latach 60-tych ub. stulecia założono park-arboretum, gromadzący szereg ciekawych gatunków drzew i krzewów.

Z tego samego okresu pochodzi kościół p.w. Wniebowzięcia NMP w Olesznie z jednolitym stylistycznie, barokowym wyposażeniem wnętrza. Szczególnie warto zwrócić uwagę na ciekawą dekorację stiukową oraz obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem przeniesiony w 1680 r. ze zlikwidowanego kościoła w pobliskim Chotowie.

Najokazalsza budowla sakralna w powiecie to kościół p.w. Wniebowzięcia NMP we Włoszczowie. Stanowi on sanktuarium maryjne z łaskami słynącym obrazem NMP ze śś. Józefem i Joachimem z 2 poł. XVII w. w ołtarzu głównym. Świątynię wznoszono etapami w latach 40-tych i 70-tych XVII wieku. Ma ona charakter barokowy z neobarokową wieżą zegarową z 2 poł. XIX w. We wnętrzu godne zainteresowania są: nagrobek kolatora świątyni Mikołaja Małachowskiego, zm. w 1787 oraz XVII-wieczny obraz św. Jana Kantego.

Późnobarokowy charakter posiada również kościół p.w. św. Wawrzyńca w Kluczewsku z końca XVIII w.

Ciekawą architekturę posiadają kościoły klasycystyczne: p.w. Wszystkich Świętych we Włoszczowie z 1786 r., p.w. Nawiedzenia NMP w Koniecznie wzniesiony w latach 1796-1812 i p.w. św. Tekli w Krasocinie z 1856 r. Wśród murowanych kościołów należy wymienić również neogotycki kościół p.w. Wniebowzięcia NMP w Dzierzgowie z 1903 r. z cudownym obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem z początku XVII w. zdobytym przez Jana Myszkowskiego na Rusi.

Cennymi zabytkami architektury sakralnej są nielicznie zachowane budowle drewniane: kaplica cmentarna św. Anny w Kurzelowie z 1 poł. XVII w. oraz kościoły parafialne p.w. Matki Bożej Częstochowskiej w Kossowie z początku XVII w. i p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Bebelnie z 1745 r. Tym ostatnim towarzyszą również współczesne im drewniane dzwonnice. Na ich tle wyróżnia się mająca obronny charakter drewniana dzwonnica przy kościele parafialnym w Kurzelowie z XVII-XVIII w.

Z kilkunastu istniejących po II wojnie światowej na terenach obecnego powiatu drewnianych dworów szlacheckich do dziś zachowały się dwa. Najciekawszy z nich dwór w Ludyni z ok. poł. XVIII w., malowniczo położony wśród stawów, „grał” filmowe dwory w ekranizacjach „Syzyfowych prac” i „Przedwiośnia” Stefana Żeromskiego. Drugi znajduje się w Woli Świdzińskiej.

 

 

 

 

 

 

 

 

Nieco liczniej zachowały się dwory i pałace murowane, najczęściej otoczone interesującymi parkami podworskimi. Najcenniejsze z nich to: XVIII-wieczny dwór w Olesznie, malowniczo położony na wyspie otoczonej fosą oraz w Kwilinie.

Późniejsze, z przełomu XIX i XX wieku, znajdują się w Bieganowie, Bichniowie, Radkowie, Moskorzewie, Chlewicach i Nieznanowicach. Z założeniami dworskimi związane są oczywiście zabudowania gospodarcze i przemysłowe. Ciekawych wrażeń dostarczą na pewno: holenderski wiatrak w Krasocinie oraz spichlerz w Kluczewsku zbudowany w stylu romantycznego neogotyku, obydwa z poł. XIX w.

Nierozerwalnie związane z krajobrazem ziemi włoszczowskiej są także przydrożne kapliczki, krzyże i figury świętych. Najczęściej spotykane i najciekawsze są rzeźby św. Jana Nepomucena - chroniącego przed powodzią i utopieniem (Moskorzew, Włoszczowa, Kolonia Mrowina, Czarnca, Dąbie-Podłazie, Silpia, Krasocin, Kwilina, Rogienice) oraz św. Floriana - patrona strażaków (Włoszczowa, Oleszno, Nieznanowice, Krasocin).